Ăn chay ngày 23 tháng chạp để ông Táo thông báo những điều tốt đẹp sau một năm hoạt động của gia đình. Điều này đã trở thành phong tục trong nhiều gia đình tại Việt Nam. Một số người tin rằng, khi ông Táo trở về trời, ông sẽ báo hiệu những điều tốt đẹp cho gia đình.
Chuyện 2 Ông 1 Bà
TS Trần Long, Trưởng bộ môn Văn hóa Việt Nam, Khoa Văn hóa học, Trường ĐHKHXH&NV (ĐHQG TP.HCM) cho biết, có nhiều tích khác nhau kể về nguồn gốc Táo Quân, nhưng chung quy lại thì đều liên quan đến chuyện 2 ông 1 bà, tình nghĩa.
Chuyện kể rằng, ngày xưa có 2 ông chồng nhà kia là Thừa Nhi và Trúc Cao, lấy nhau một thời gian nhưng không có con nên buồn phiền, thường cãi nhau. Một hôm, Trúc Cao giận quá đánh vợ. Bước đi mình, Thừa Nhi bỏ nhà đi rồi gặp Phạm Lang và nên duyên vợ chồng.
Khi hết giận, Trúc Cao đi khắp nơi tìm vợ và xin lỗi, nhưng tìm mãi không thấy, hết tiền, Trúc Cao phải hành khất lòng. Một hôm, nhà Phạm Lang cùng đất mà ngoài sân, có một hành khất vào xin ăn, Thừa Nhi nhận ra chồng cũ, đồng lòng thương đem tiền gửi ra cho, bởi Phạm Lang nghi ngờ, Thừa Nhi xảu hổ nhảy vào đường lửa mà tự tử. Trúc Cao cầm tình ân nghĩa cũng đâm vào lửa theo, Phạm Lang thường vọng cùng nhảy vào đường lửa.
Thấy cả 3 người đều có ý, ông trời mới phong cho làm Táo Quân, nhưng mỗi người giữ một việc. Phạm Lang là Thần công trông nom việc trong bếp, Trúc Cao là Thần đất cày trông nom việc trong nhà, Thừa Nhi là Thần không trông nom việc chẳng bủa ánh sáng bằng điện.
Có câu thành ngữ này mà dân gian ta coi trọng “Thời gian một vợ một chồng/ Chồng như vua bếp hai ông một bà”.
Ông Táo và Cá Chép
Theo TS Nguyễn Ngọc Thọ (ĐH KHXH&NV, ĐHQG TP.HCM), dân gian ta có truyền thuyết cá chép vượt vũ môn hóa rồng – biểu tượng của sự thừa nhận vũ môn. Do vậy, cá chép hóa rồng tốc là có đức thần lực đặc biệt. Do vậy, cá chép có thể trở thành vật cúng đưa ông Táo về trời.
Có quan niệm khác cho rằng, cá chép vàng là loài cá tiên xưa sống trên Thiên Đình. Vì phẩm lợi nên bị đẩy xuống trần gian, mỗi đến ngày 23 tháng chạp chỉ ông Táo cưới về trời. Dân gian muốn chuẩn bị những gì tốt đẹp nhất cho ông Táo đề ông Táo về trời nói lại hay ý đẹp với Ngọc Hoàng nên hay bỏ sinh cá chép trong ngày này.
Những Phong Tục Điểm Mặt
Cùng ông Táo, người ta thường đặt cá chép ở chậu trước bàn thờ ông Táo. Trong lúc cùng hoặc cùng xong, người ta mang cá ra ao hồ gần nhà để thả. Sau khi cùng ông Táo, người ta thường lau dọn lại lễ hương, rồi ngợng thập hương đến ngày 30 tháng chạp đón ông bà về ấm tết thì đón luôn ông Táo.
Theo tìm hiểu, hiện nay ở thành thị, có những nhà không có bàn thờ trước nhưng cũng có bàn thờ ông Táo. Với những gia đình trên bàn thờ ông Táo có nhà hay đất, chẳng hạn 3 hoặc 1 chiếc mồm thì đến ngày cùng đưa ông Táo về trời thì sẽ hóa vàng đến tài ông Táo.
Theo TS Nguyễn Ngọc Thọ, cá chép gần liên với môi trường sông nước, phù hợp bởi cảnh sống truyền thừa của chúng ta là những vùng sông nước hoặc nghề làm lúa nước. Do vậy những loài vật sống dưới nước đượu ưu tiên hơn những loại vật sống trên cạn.
